*روح اله جراحی

*مدیر عامل و عضو هیات مدیره لیزینگ جامع سینا، دکتری مدیریت صنعتی-مالی 

چکیده:

یکی از انواع لیزینگ که می توان گفت سهم زیادی در عملکرد  لیزینگ کشورهای جهان داشته لیزینگ عملیاتی است و  دارای ویژگی هایی هست که می تواند تاثیرات قابل توجهی در اوضاع و احوال مستاجران مربوط به جای گذارند. طبیعتاً این ویژگی ها از طریق لیزینگ های مالی (سرمایه ای) که ماهیت پرداخت کامل دارند قابل دسترسی نخواهد بود: نوسازی تکنولوژیک، اختیار فسخ زود هنگام، اقساط اجاره نازل تر، بسته خدماتی، مطابقت با بودجه عملیاتی، منافع مالیاتی قابلیت انعطاف پایان دوره.

نداشتن محدودیت در قالب قرارداد اعم از: مدت و مبلغ تسهیلات و جایگزینی مورد قرارداد (یعنی برمبنای آن اموال خریداری شده توسط شرکت لیزینگ با هزینه مشخص جهت استفاده دائم یا موقت به مستأجر (خریدار) واگذار میشود و همزمان یا پس از امضای قرارداد مال الاجاره را میتوان به شرکت مسترد نماید. که این امر امکان تنظیم بودجه، حفظ سرمایه مشتریان و امکان استفاده بهینه از آن را برای طرف قرارداد مهیا می نماید و همین طور می تواند هر زمانی که امکان مالی بهتر یا بدتر برای مشتریان بوجود آمد مورد قرارداد را به مورد ارزان تر یا گرانتر تبدیل نماید وجود این شرایط قابل انعطاف، جهت انطباق هرچه بیشتر با نیازهای مشتریان و در نظر گرفتن شرایط و موقعیت آنان باعث آسایش طرف قرارداد خواهدشد.

با توجه به اهمیت موضوع در مسیر انجام مطالعاتی  این مقاله ، پیرامون تعریف دقیق لیزینگ عملیاتی و شناسایی تفاوت های لیزینگ عملیاتی با لیزینگ های مالی یا سرمایه ای، مزایای لیزینگ عملیاتی از دیدگاه موجر و مستاجر و نقش آن در رفاه اجتماعی و همچنین امکان ورود به عرصه لیزینگ عملیاتی  و  موضوع استفاده از این مکانیسم به صورت مبنایی و الفبایی مورد بررسی قرار گرفته و با شناسایی کلیه گوشه و زوایای این شیوه مدرن اعتباری مباحث تکنیکی آن ، نظیر ریسک های مختلف مبادله از دیدگاه موجر و مستاجر، قوانین و مقررات، مالیات بندی، مزایای استهلاکی و حسابداری، تحلیل شده  تا از این رهگذر بتوان به نتایجی جامع دست یافت و ماحصل این بررسی ها و نتایج پیش زمینه و بستری برای تحقیقات فراگیر آتی و  نیز انشاء الله شروع لیزینگ عملیاتی در لیزینگ های ایران به صورت عام صورت گیرد.

مقدمه :

 ساده ترین و جذابترین نوع و روش عملیات لیزینگ ، لیزینگ عملیاتی است  . در این نوع لیزینگ، معمولاً   100درصد بهاي مورد اجاره توسط موجر تأمین میشود در لیزینگ عملیاتی مدت زمان مورد توافق کوتاهتر از عمر مفید محصول است و این امکان وجود دارد که تجهیزات و وسایل یاد شده یکبار و یا بیشتر به اجاره کنندگان متفاوت اجاره داده شوند. اجاره های عملیاتی از مهم ترین ارکان صنعت لیزینگ در اقتصادهای پیشرفته نظیر ایالات متحده آمریکا، اروپای غربی، ژاپن و استرالیا به شمار می روند. همچنین این اجاره ها بخش مهمی از توسعه آتی این صنعت را در اقتصادهای پیشرو در منطقه آسیا، اقیانوس آرام، اروپای شرقی و مرکزی و آمریکای لاتین تشکیل می دهند. به زبانی دیگر می توان گفت امروزه استفاده از اجاره های عملیاتی، شاخصی معنادار و معیاری روشن از توسعه یافتگی لیزینگ و ایفای نقش کارساز و اثر گذار این صنعت در نظام اقتصادی هر کشور محسوب شده و به قول صاحبنظران و متفکران این عرصه کاربرد اینگونه اجاره ها را با توجه به ویژگی های آنها باید نمایانگر رونق و شکوفایی در داد و ستد های صنعتی مبتنی بر اعتبار در هر جامعه محسوب کرد.تایید این گفتار را باید در آمارهای اعلام شده از جانب موسسه AMEMBAL & ASSOCIATE جست وجو کرد که بر اساس آن در پایان هزاره دوم تنها ۳۵ کشور جهان مشتمل بر هشت کشور آمریکایی، ۱۵ کشور اروپایی، ۹ کشور آسیایی و سه کشور آفریقایی اجرای درست و بهینه لیزینگ عملیاتی را در مجموعه اقتصادی خود مرعی ساخته بودند. برای داشتن تعریفی جامع و درست از لیزینگ عملیاتی و مشخصه های آن ضروری است این محصول را از نظرگاه های مختلف از جمله چارچوب،جایگاه بازار،حسابداری، مالیاتی،حقوقی و تدوین مقررات مورد بررسی قرار داد .

 لیزینگ عملیاتی براي تامین مالی تجهیزات واجد تغییرات تکنولوژیکی سریع، خودروهاي تجاري با عمر مفید کوتاه، تجهیزات کارخانه اي، ماشین آلات معادن و یا وسایل حمل و نقل هوایی به طور گسترده به کار گرفته می شود.

تعریف و تفاوت های اصلی لیزینگ اجاره عملیاتی

لیزینگ عملیاتی (Operating Lease)   است که براساس آن، قرارداد با مستأجر (متقاضی) صرفاً به قصد بهره برداري و برخورداري از حق انتفاع کالاي مورد اجاره منعقد شده و در پایان مدت قرارداد، مورد اجاره عیناً به موجر مسترد میگردد قرارداد لیزینگ می تواند توسط اجاره کننده خاتمه یابد؛ مشروط بر آن که مدت زمان آن در قرارداد تعیین شده باشد. در لیزینگ عملیاتی ارزش خالص فعلی مجموع اجاره بها از قیمت جاري تجهیزات کمتر است. در پایان مدت قرارداد، اجاره کننده میتواند تجهیزات را به اجاره دهنده بازگرداند، قرارداد را تجدید و یا از تجهیزاتی با مدل بالاتر استفاده کند.

در لیزینگ عملیاتی هزینه هایی همچون نگهداري، تعمیر و بیمه با اهمیت است که قسمتی از آنها میتواند در اجاره بها گنجانده و به صورت پرداختهاي ماهانه منعکس شود.

قیمت پایه فروش و یا اجاره دوباره کالا ، با توجه به میزان فرسودگی تکنیکی تجهیزات در پایان دوره ،تعیین می شود

وضعیت لیزینگ عملیاتی در جهان و ایران

عملیات لیزینگ که امروزه با بیش از ۶۰۰ میلیارد دلارحجم مبادله در پهنه جهانی، یکی از مهم ترین ارکان تسریع چرخه تولید و توزیع و نهایتاً ایجاد توازن منطقی در عرضه و تقاضای هزاران قلم کالا های صنعتی مختلف است در کشور ما و طبق تعریف مصرحه در قانون عملیات بانکی بدون ربا صرفاً به صورت لیزینگ مالی یا سرمایه ای (با شرط تملیک کالا توسط مستاجر در پایان دوره قرارداد) شناخته شده و جهت گیری آن به جای گسترش استفاده از کالاهای پیشرفته و تکنولوژیک در فرآیند افزایش بهره وری و رونق تولید عمدتاً به سوی توزیع (فروش) کالاهای صنعتی به ویژه خودرو میان اقشار مختلف (خریداران نهایی) به صورت لیزینگ کمک فروش بوده است. به این لحاظ به نظر می رسد لیزینگ به معنای عام و موکداً لیزینگ عملیاتی به معنای خاص در کشور ما نیازمند واکاوی دقیق و ریشه ای موضوع و شناخت مزایا و محاسن آن و آماده سازی پلت فورم های لازم جهت فعالیت در این عرصه است

بعنوان مثال درآلمان لیزینگ عملیاتی، ابزاری است که برای لیزینگ تجهیزات IT و وسایل نقلیه‌ موتوری ارجح بوده است،

نمایه 1- انواع لیزینگ تجهیزات در آلمان در2011

البته در بخش مستغلات - لیزینگ عملیاتی ، لیزینگ جامع سینا از سال 1389 فعالیت داشته ولی در مجموع کاربرد لیزینگ عملیاتی به معنای واقعی آن و به صورتی که امروزه در اقتصاد های پیشرفته جهان معمول است تا کنون در ایران مرسوم نبوده است.

جایگاه لیزینگ عملیاتی در چرخه لیزینگ و نحوه شکل گیری لیزینگ عملیاتی

درمراحل شش گانه چرخه لیزینگ در سرتاسر جهان اجاره های عملیاتی به عنوان یک محصول مالی همواره پشت سر اجاره های مالی (سرمایه ای) حرکت کرده اند.

بر این اساس در مراحل شش گانه تکامل لیزینگ، چهارمین مرحله، پیدایش لیزینگ عملیاتی است که با گذشت زمان و به دلایل مختلف از جمله وجود رقابت فشرده، انتقال تکنولوژی و توسعه بازارهای ثانویه شکل گرفته است.

دلایل متعددی باعث بوجود آمدن لیزینگ عملیاتی می‌شود. این دلایل عبارتند از:

• افزایش رقابت که باعث می‌شود برخی از موجران محصولات جدیدی ارائه کنند.
• تقاضای مستاجران به خصوص شرکت‌های چند ملیتی و شرکت‌های پذیرفته شده در بورس.
• بازارهای ثانویه در حال توسعه یا توسعه یافته که وجود آنها برای موفقیت لیزینگ عملیاتی ضروری است.
• نبود مزایای مالیاتی در لیزینگ مالی.
• معرفی استانداردهای بین‌المللی حسابداری که مستاجر را ملزم می‌کند قراردادهای لیزینگ مالی را به عنوان دارایی در صورت‌های مالی خود ثبت کند و در این صورت، تنها محصولی که امکان تامین مالی خارج از ترازنامه را فراهم می‌کند، لیزینگ عملیاتی است.

با توسعه‌ی لیزینگ، برخی موجرین وارد مرحله پنجم یا محصولات جدید می‌شوند. در این مرحله، محصولاتی نظیر لیزینگ ترکیبی، لیزینگ اهرمی، لیزینگ مرزگذر، لیزینگ پرخطر و اوراق سرمایه‌گذاری اجاره‌ای معرفی می‌شود. بدین‌ترتیب معرفی محصولات جدید به لطف تداوم خلاقیت موجران استمرار می‌یابد. مرحله‌ی پنجم مرحله بلوغ است که در بازارهای کاملا توسعه یافته لیزینگ همانند بازار ایالات متحده آمریکا و استرالیا دیده می‌شود. در مرحله بلوغ، بزرگ‌ها (از طریق ادغام شرکت‌ها و خرید شرکت‌های کوچک) بزرگتر می‌شوند، حاشیه سود به دلیل رقابت شدید کم‌تر می‌شود، ضريب نفوذ لیزینگ ثابت می‌ماند. به عنوان نمونه می‌توان از بازار لیزینگ ایالات متحده آمریکا نام برد که درصد نفوذ 30 درصد برای یک دهه ثابت باقی مانده است. در این مرحله همچنین، تمرکز روی یکپارچگی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های مشترک در جهت هم‌ا‌فزایی بیشتر می‌شود. در نهایت در این مرحله موجرین می‌کوشند تا ارزش افزوده ایجاد کنند. مرحله بلوغ همچنين با خود حاشيه سود پايين را به همراه دارد كه باعث مي‌شود شركت‌هاي موجر به دنبال افزايش كارآيي عملياتي و ارتقاي كيفيت خدمات باشند. نفوذ صنعت ليزينگ در بازار فروش كالاها در اين مرحله زياد است. به عبارت ديگر بخش عمده‌اي از فروش كالاها و خدمات از طريق ليزينگ صورت مي‌گيرد. شركت‌هاي ليزينگ از ليزينگ‌هاي مالي، عملياتي يا تركيبي از آنها استفاده مي‌كنند. لازم به ذکر است که این مسیر تکامل برای صنعت لیزینگ است و نه موجران. در مسیر تکامل صنعت لیزینگ ممکن است برخی از موجران تمایل یا توان همراهی با سیر تکامل صنعت را نداشته باشند.

كشورهاي مختلف در مراحل متفاوت تكامل ليزينگ قرار دارند، به عنوان مثال در كشورهايي همانند سودان و كامبوج، برخي كشورهاي شوروي سابق و اكثر كشورهاي توسعه نيافته يا كمتر توسعه يافته ليزينگ وجود ندارد. كشورهايي همانند مصر، اتيوپي، نيكاراگوئه و تاجيكستان مرحله تولد را مي‌گذرانند. بعضي كشورهاي منطقه آمريكاي لاتين، اروپاي شرقي و مركزي و آفريقا در مرحله ظهور قرار دارند و در نهايت در تعدادي از كشورها همانند انگلستان، آمريكا و استراليا ليزينگ در مرحله بلوغ و توسعه يافتگي است.

 مشخصه اصلی لیزینگ عملیاتی

مشخصه اصلی این لیزینگ امکان استرداد مورد اجاره در پایان دوره از سوی مستاجر و داشتن ماهیت خدمات کامل است. علاوه بر این امکان ارائه بسته خدماتی نیز برای مستاجر فراهم است. اجاره کامپیوتر ها در این میان نماد مطلوبی از این فرآیند است. زیرا به طور معمول سخت افزار، نرم افزار، نصب، نگهداری و آموزش همگی در یک مبادله به مستاجر ارائه می شود.

مزایای عمده لیزینگ عملیاتی

1. نداشتن محدودیت در قالب قرارداد اعم از: مدت و مبلغ تسهیلات و جایگزینی مورد قرارداد (یعنی برمبنای آن اموال خریداری شده توسط شرکت لیزینگ با هزینه مشخص جهت استفاده دائم یا موقت به مستأجر (خریدار) واگذار میشود و همزمان یا پس از امضای قرارداد مال الاجاره را میتوان به شرکت مسترد نماید. که این امر امکان تنظیم بودجه، حفظ سرمایه مشتریان و امکان استفاده بهینه از آن را برای طرف قرارداد مهیا می نماید و همین طور می تواند هر زمانی که امکان مالی بهتر یا بدتر برای مشتریان بوجود آمد مورد قرارداد را به مورد ارزان تر یا گرانتر تبدیل نماید وجود این شرایط قابل انعطاف، جهت انطباق هرچه بیشتر با نیازهای مشتریان و در نظر گرفتن شرایط و موقعیت آنان باعث آسایش طرف قراردادخواهدشد.                       
2. مدیریت کردن هزینه ها و سهل نمودن مشکلات درطول مدت قرارداد: (یعنی مشتریان هیچ گونه، مخارجی به جز هزینه های مصرفی تا پایان قرارداد ندارند) و انجام کلیه کارهای جاری تصادفات مانند ارسال به تعمیرگاه و دریافت خسارت از بیمه ها و همینطور هماهنگی گارانتی موتوری تا طول مدت قرارداد را می توان از خدمات منحصر به فرد لیزینگ عملیاتی دانست.

 شناخت لیزینگ از نظر حسابداری

طبق استانداردهای بین المللی حسابداری نظیر استاندارد شماره (۱۳) تدوین شده از جانب شورای استانداردهای حسابداری مالی (B.S.A.F) و استاندارد شماره (۱۷) مطروحه در استانداردهای بین المللی حسابداری که به (۱۷.S.A.I) مشهور است، هرگونه عملیات لیزینگ به غیر از لیزینگ مالی یا سرمایه ای، لیزینگ عملیاتی خوانده می شود.لیزینگ های مالی در استانداردهای جهانی و ملی به دقت تعریف شده اند ولی اگر بخواهیم از نظر حسابداری برای این محصول تعریفی خلاصه داشته باشیم کافی است بگوییم خریداری کالا توسط مستاجر نماد لیزینگ مالی است به طور اصولی دو رویکرد (APPROACH) برای چارچوب حسابداری وجود دارد: رویکرد شکلی و رویکرد ماهوی. در کشورهایی که رویکرد شکلی را انتخاب کرده اند هیچ یک از اجاره ها اعم از مالی و عملیاتی در ترازنامه مستاجر ثبت نمی شوند و در حقیقت ماهیت خارج از ترازنامه ای دارند. ولی در کشورهایی با رویکرد ماهوی فقط اجاره های عملیاتی خارج از ترازنامه مستاجر خواهند بود. لازم به توجه است که امروزه اکثریت قریب به اتفاق کشورها رویکرد ماهوی را اتخاذ کرده و بقیه کشورها نیز در جریان اتخاذ این رویکرد در سیستم حسابداری خود هستند. به این ترتیب می توان گفت: اجاره های سرمایه ای به صورتی فرآیند در ترازنامه مستاجر ثبت می شوند و صرفاً اجاره عملیاتی ماهیت خارج از ترازنامه ای دارد.

لیزینگ عملیاتی در صورت های مالی مستاجر :

از نظر حسابداری چنانچه معامله لیزینگ ، عملیاتی تلقی شود بعنوان کرایه در نظر گرفته می شود به طوریکه در ستون های دارایی و تعهدات ترازنامه مستاجر ، چیزی منعکس نمی شود .

در صورت سود و زیان ، هزینه اجاره می آید . این نوع معامله تامین مالی خارج از ترازنامه شناخته می شود .

اگرچه لیزینگ عملیاتی در ترازنامه مستاجر منعکس نمی شود ، اما در واقع در یادداشت های آن نشان داده می شود به خاطر داشته باشیم که این تنها تفاوتی است که از نظر حسابداری بین لیزینگ عملیاتی و کرایه وجود دارد ، کرایه ها تامین مالی خارج از ترازنامه اند و در یادداشت ها نشان داده نمی شوند.

یادداشت ها ، جمع حداقل اجاره بهای آتی معاملات مربوط به قراردادهای غیر قابل فسخ لیزینگ عملیاتی برای هر یک از دوره های زیر را نشان می دهند :

الف ) کمتر از یک سال

ب) بیش از یک سال و کمتر از پنج سال

ج) بیش از پنج سال

در واقع مستاجرین از تامین مالی خارج از ترازنامه برای بهتر نشان دادن صورت های مالی خود استفاده می کنند ، منظور از بهتر نشان دادن این است که صورت های مالی ، از آنچه که واقعاً هستند ، قوی تر به نظر برسند.زمانیکه مستاجر دارای یک اجاره عملیاتی واجد شرایط تامین مالی خارج از ترازنامه باشد ، تاثیر آن به گونه ای است که نه دارایی و نه بدهی مربوط به آن در ترازنامه نشان داده نمی شوند ، هزینه اجاره هم در صورت سود و زیان ثبت می شود و به عبارت دیگر با اجاره بعنوان کرایه برخورد می شود .

این کار به بهبود نسبت ها منجر می شود بعنوان مثال در نسبت جاری که از تقسیم دارایی های جاری به بدهی های جاری به دست می آید تامین مالی خارج از ترازنامه باعث حذف بدهی از ترازنامه می شود بنابر این بدهی های جاری(بخشی از بدهی که جاری فرض می شود )  کمتر خواهد شد این موضوع مخرج کسر نسبت جاری را کم کرده و باعث بزرگتر شدن این نسبت می شود و شرکت ها همواره نسبت جاری بیشتر را ترجیح می دهند.

همچنین  در فرمول ROA که از تقسیم درآمد (سود)  خالص بر کل دارایی ها حاصل می شود در تامین مالی خارج از ترازنامه ، دارایی مورد اجاره ثبت نمی شود ، بنابراین کل دارایی ها ، یعنی مخرج کسر کوچکتر و در نتیجه ROA بزرگتر خواهد بود  و شرکت ها در همه جای دنیا ROA بیشتر را ترجیح
می دهند .

نسبت بدهی به آورده شرکاء ، که به اهرم مالی یا دنده کاری نیز موسوم است ، نسبت کل بدهی شرکت به آورده سهامداران است .تامین مالی خارج از ترازنامه ، بدهی و درنتیجه نسبت بدهی به آورده شرکاء را کاهش می دهد  و موسسات و شرکت ها معمولاً ترجیح می دهند که این نسبت پایین تر باشد چون باعث تقویت ساختار سرمایه آنها می شود .

بنابر این سه نسبت کلیدی ، نسبت جاری (معیاری از نقدینگی ) ، ROA یا بازده دارایی (معیاری از سودآوری) و نسبت بدهی به آورده شرکاء (معیاری از ساختار سرمایه ) ، از طریق اجاره عملیاتی که واجد شرایط تامین مالی خارج از ترازنامه باشند ، بهبود می یابند .

تامین مالی خارج از ترازنامه نه تنها ترازنامه را تقویت می کند بلکه درآمد را نیز بهبود می بخشد و وقتی مستاجر اجاره عملیاتی داشته باشد هزینه اجاره معمولاً به صورت خطی در صورت سود و زیان منعکس می شود ولی زمانی که مستاجر اجاره مالی یا وام در اختیار داشته باشد در صورت سود و زیان ، استهلاک و هزینه بهره را نشان خواهد داد و استهلاک از دید حسابداری (در مقایسه با دید مالیاتی ) معمولاً خطی است در حالی که بهره همیشه خطی با شیب نزولی است ، چرا که در دوره های اولیه ، بهره بیشتری نسبت به دوره های پایانی پرداخت می شود . بنابراین وقتی که یک خط مستقیم (هزینه اجاره) با مجموع یک خط مستقیم و یک خط شیب دار نزولی (استهلاک به علاوه هزینه بهره ) مقایسه شود ، در دوره های اولیه اجاره اغلب احتمال دارد هزینه اجاره کمتر از مجموع استهلاک و هزینه بهره باشد . این باعث
می شود که درآمد و به دنبال ان درآمد هر سهم (EPS) بالاتر باشد .

تامین مالی خارج از ترازنامه اغلب می تواند مانع از شمول شروط مالی محدود کننده مورد نظر وام دهندگان شود ، همانطور که پیش تر شرح داده شد ، لیزینگ عملیاتی می توانداهرم مالی یا نسبت دنده کاری را کاهش دهد ، بنابراین چنانچه وام دهنده ، سقفی برای نسبت بدهی به آورده شرکاء در نظر گرفته باشد ، اجاره عملیاتی می تواند نجات بخش باشد .

شناخت لیزینگ  عملیاتی از نظر بازار

از نقطه نظر چارچوب بازار، داشتن ماهیت پرداخت کامل در قرارداد و نداشتن آن مشخص کننده تفاوت لیزینگ مالی یا سرمایه ای با لیزینگ عملیاتی است. به زبان دیگر لیزینگ عملیاتی همواره به دلیل وابستگی موجر به ارزش اسقاطی یا ارزش باقی مانده کالا یا ماهیت عدم پرداخت کامل خواهد داشت. ماهیت پرداخت کامل به این معنی است که موجر فقط وابسته به اقساط اجاره است و بهای کامل تجهیزات مورد اجاره همراه با سود موجر طی دوره قرارداد تسویه می شود و تمایل مستاجر از ورود به این عرصه در حقیقت اخذ وامی است برای تامین خرید تجهیزات مورد نظر. ریسک موجر در این قرارداد (لیزینگ مالی) محدود به ریسک اعتباری خواهد بود و ریسک دارایی برای وی وجود نخواهد داشت. از سوی دیگر در لیزینگ عملیاتی موجر وارد مبادله ای می شود که در آن ماهیت پرداخت کامل وجود ندارد و قراردادی حاوی این واقعیت است که مستاجر نه برای تحصیل کالای مورد اجاره بلکه صرفاً بمنظور استفاده از آن وارد این مبادله می شود. در این نوع قرارداد، هر کالایی می تواند طی عمر مفید و اقتصادی خود چندین بار مورد اجاره قرار گیرد. بنابراین کالا در پایان دوره اجاره دارای ارزشی است که آنرا ارزش باقیمانده یا اسقاطی می نامند و همانطور که اشاره شد موجر به ارزش اسقاطی یا باقیمانده وابستگی تام دارد. مستاجر در قرارداد اجاره عملیاتی به طور معمول کالا را برای تمام عمر اقتصادی آن مورد استفاده قرار نمی دهد و آن را در پایان دوره به موجر مسترد می دارد. بنابراین موجر در این نوع قرارداد علاوه بر ریسک اعتباری متحمل ریسک دارایی نیز خواهد بود.

انواع قراردادهای لیزینگ عملیاتی

l.قرارداد محدود

• در قرارداد ليزينگ محدود، مورد اجاره براي مدت زماني در اختيار مشتري قرار مي‎گيرد و پس از طي مدت مقرر، آن را پس مي‎دهد و مورد اجاره دیگر در اختيار او قرار مي‎گيرد.

l.قرارداد  تركيبي

• در قرارداد تركيبي، مشتري متعهد مي‎شود كه براي مدت معيني از سال بعنوان مثال يك خودرو داشته باشد و براي مسافرت و برنامه‎هاي خاص از خودرويي ديگر استفاده كند. در كشورهاي پيشرفته، مشتري مي‎تواند خودرو را براي مدتي معين اجاره كند و سپس اگر مايل بود، آن را به قيمت توافقي روز اول بخرد و يا بازگرداند و خودروي ديگري را اجاره كند.

l.قرارداد ساده یا معمولی

• در ساده‎ترين قرارداد ، خودرو براي مدتي معين به مستأجر يا متقاضي اجاره داده مي‎شود و پس از آن، به مستاجر ديگري داده خواهد شد.

l.قرارداد با اختيار تجديد

• در اجاره با اختيار تجديد قرارداد، مستأجر پس از اتمام مدت اجاره، اجازه دارد خودرو را بار ديگر با نرخ جديد يا از پيش تعيين شده از موجر اجاره كند.

l.قرارداد اجاره خودرو‌هاي مدل پايين

• براي مشترياني كه توان مالي خوبي ندارند، مبلغ اجاره با افت مدل خودرو كاهش پيدا مي‎كند و خودروهاي مدل پايين با نرخ اجاره پايين اجاره داده مي‎شود.

l.قرارداد اجاره با خدمات كامل

• كسي كه مستأجر است يا خودرويي را اجاره مي‎كند، از خدمات ديگري نيز بهره مي‎برد و تعميرات، نگهداري، بيمه و هزينه‎هاي جانبي نيز برعهده موجر است.

l.قرارداد اجاره براي خانواده

• اين روش مخصوص فصل تابستان، تعطيلات و مواقع خاصي است كه خانواده به خودرو نياز دارد.

l.قرارداد اجاره گروهي

• اجاره گروهي به منظور جايگزيني خودروهاي فرسوده در شركت‎ها و سازمان‎هايي كه به دهها دستگاه خودرو نياز دارند، كاربرد دارد.

  لیزینگ عملیاتی تک مستاجري و لیزینگ عملیاتی چند مستاجري:

در لیزینگ عملیاتی تک مستاجري دارایی براي استفادهء مشتري مشخص خریداري و به وي اجاره داده میشود، مانند اجارهء اتومبیل به افراد یا کارکنان موسسات.

در لیزینگ عملیاتی چند مستاجري دو ترتیب را میتوان مورد ملاحظه قرار داد :اول زمانی که مستاجر مورد اجاره را براي مدت کوتاهی نیاز داشته و در پایان آن مدت آن را به موجر عودت می دهد .دوم لیزینگ عملیاتی اقلام زیرساختی است که در این حالت زیرساخت مورد نظر توسط موجر مهیا میشود و مستاجران متعددي همزمان از آن استفاده میکنند، مانند اجارهء شبکه هاي رایانه اي بزرگ. 

قوانین و مقررات حاکم بر لیزینگ اجاره عملیاتی

در اجاره‌هاي‌ عملياتي‌، مخاطرات‌ و مزاياي‌ عمده‌ ناشي از مالكيت‌ دارايي‌ به‌ اجاره‌كننده‌ منتقل‌ نمي‌شود. بنابراين‌ دارايي‌ مورد اجاره‌ توسط‌ اجاره‌دهنده‌ در ترازنامه‌ منعكس‌ می‌شود. درآمد اجاره‌ (به‌استثناي‌ مبالغ‌ دريافتي‌ بابت‌ خدماتي‌ مانند بيمه‌ و نگهداري‌) معمولاً به‌ روش‌ خط‌ مستقيم‌ در طول‌ دوره‌ اجاره‌ شناسايي‌ مي‌شود، مگر اينكه‌ مبناي‌ منظم‌ ديگري‌ معرف‌ بهتري‌ از الگوي‌ زماني‌ كسب‌ منافع‌ دارايي‌ مورد اجاره‌ باشد. در هر دو حالت‌ ممكن‌ است‌ الگوي‌ شناسايي‌ درآمد با مبناي‌ دريافت‌ اجاره‌ متفاوت‌ باشد. استهلاك‌ دارايي‌هاي‌ اجاره‌ داده‌ شده‌ بايد منطبق‌ با رويه‌ معمول‌ اجاره‌دهنده‌ براي‌ دارايي‌هاي‌ مشابه‌ باشد و هزينه‌ استهلاك‌ بايد طبق‌ استاندارد حسابداري‌ شماره‌ 11 با عنوان‌ »حسابداري‌ داراييهاي‌ ثابت‌ مشهود» محاسبه‌ و شناسايي‌ شود.

مخارج‌ مستقيم‌ اوليه‌اي‌ كه‌ مشخصاً در ارتباط‌ با كسب‌ درآمد از محل‌ اجاره‌ عملياتي‌ واقع‌ مي‌شود، در طول‌ دوره‌ اجاره‌ متناسب‌ با درآمد اجاره‌ به‌ سود و زيان‌ منظور مي‌شود يا در دوره‌ وقوع‌ به‌‌عنوان‌ هزينه‌ دوره‌ شناسايي‌ مي‌گردد.

توليدكننده‌ يا فروشنده‌ اجاره‌دهنده‌ در رابطه‌ با اجاره‌ عملياتي‌ سودي‌ بابت‌ فروش‌ شناسايي‌ نمي‌كند، زيرا اجاره‌ عملياتي‌ معادل‌ فروش‌ نيست‌.

اجاره‌دهنده‌ بايد در رابطه‌ با اجاره‌هاي‌ عملياتي‌ موارد زير را افشا كند:

الف- صورت‌ تطبيق‌ ناخالص‌ مبلغ‌ دفتري‌، استهلاك‌ انباشته‌ و ذخيره‌ كاهش‌ دائمي‌ در ارزش‌ براي‌ هر گروه‌ اصلي‌ از داراييهاي‌ مورد اجاره‌ در ابتدا و انتهاي‌ دوره‌ كه‌ حسب‌ مورد نشان‌دهنده‌ موارد زير باشد:

• هزينه‌ استهلاك‌ دوره‌،
• زيان‌ كاهش‌ دائمي‌ در ارزش‌ شناسايي‌ شده‌ در صورت‌ سود و زيان‌، و
• برگشت‌ زيانهاي‌ كاهش‌ دائمي‌ در ارزش‌ داراييها طي‌ دوره‌،

ب- حداقل‌ مبالغ‌ اجاره‌ آتي‌ مربوط‌ به‌ اجاره‌هاي‌ عملياتي‌ غيرقابل‌ فسخ‌ همراه‌ با اطلاعات‌ مربوط‌ به‌ مدت‌ و مبلغ‌ اجاره‌ ساليانه‌، و ...

ج- شرح‌ كلي‌ از اهم‌ شرايط‌ اجاره‌ها در مورد اجاره‌دهنده

ریسک ها در لیزینگ عملیاتی:

در ليزينگ عملياتي علاوه بر ريسك اعتباري كه در ليزينگ مالي نيز مطرح است، ريسك مربوط به دارايي نيز وجود دارد. در واقع تنها تفاوت ليزينگ مالي و عملياتي، وجود يا عدم وجود ماهيت پرداخت كامل است. به بيان ديگر، ليزينگ مالي تنها ريسك اعتباري دارد، در حالي كه ليزينگ عملياتي هم ريسك اعتباري دارد و هم ريسك مربوط به دارايي.

ریسک اعتباری

ريسك اعتباري عبارت است از احتمال عدم وصول تسهيلات اعطايي به اشخاص در نتيجه ورشكستگي يا تنزل موقعيت مالي و اعتباري شخص دريافت كننده تسهيلات كه به لحاظ ماهيت آن در بخش اعطاي تسهيلات موسسه‌هاي مالي وجود دارد.

مديريت ريسك اعتباري مستلزم تجزيه و تحليل پرتفوي اعتباري مي‌باشد. پرتفوي اعتباري شامل كليه قراردادهاي اجاره است. طبقه‌بندي و تحليل پرتفوي به روش‌هاي مختلف انجام مي‌شود. مثلا قراردادها را مي‌توان به دو گروه تسويه شده و نكول شده طبقه‌بندي نمود.سپس هر گروه را براساس معيارهاي زير تقسيم‌بندي كرد:

- نوع دارايي مورد اجاره
- ارزش دارايي‌هاي مورد اجاره
- كانال‌هاي توزيع ليزينگ (شعب، نمايندگي‌ها، كارگزاري‌ها و ...(
- مناطق جغرافيايي
- بخش اقتصادي كه مستاجر در آن فعاليت مي‌كند
- وضعيت حقوقي و قانوني مستاجر
- مدت قراردادهاي اجاره

ریسک دارائی

موجر به دو دليل به ارزش باقيمانده دارائي اهميت مي­دهد. يكي به دليل اهميت و وابستگي ارزش اوليه دارائي در امر نكول، و ديگري اختيار خريد مستاجر (ممكن است مستاجر در پايان مدت اجاره دارايي را خريداري كند، و يا خريداري نكند).

به عنوان مثال ممكن است، دارايي­اي كه ارزش باقيمانده آن 30 دلار تخمين زده شده، در زمان عودت، واقعاً 30 دلار ارزش نداشته و مثلاً 27 دلار ارزش داشته باشد. در اين صورت موجر 3 دلار از دست خواهد داد و نرخ بازده نهايي او كاهش مي­يابد. البته ممكن است ارزش واقعي تجهيزات در پايان اجاره، بيشتر از ارزش باقيمانده تخميني باشد.

بنابراين يكــــي از نكات حائز اهميت قابل پيش­بيني بودن تصميم­گيري مستاجر به امر خريد است. در واقع تصميم­گيري به خريد بيش از نكول شدن قابل پيش­بيني است (زيرا تصميم­گيري به خــــريد بيش از نكول شدن اتفاق مي­افتد). در نهايت موجر به ارزيابي تجهيزات كه بر اساس برآورد درآمد نسبت به هزينه صورت مي­گيرد، تكيه مي­كند.

ریسک قانونی

 اگر مستاجرين داراي اختيارات دولتي باشند، موجر ريسك قانوني­اش افزايش مي­يابد. اين ريسك از مفاهيمي همچون معافيت مطلق، اعتبار ادعاهايي كه از سوي مستاجر مي­باشد، به خصوص در خصوص خسارت­ها، نشأت مي­گيرد. به طوريكه در بسياري از موردها ممكن است مالكيت مجدد دارائي­هايي كه به عنوان كالا و اموال عمومي محسوب شده­اند، غيرممكن باشد.

چالش ها و محدودیت های اجرایی کردن لیزینگ عملیاتی :

چالش ها و موانع پیش روی شرکت های پیشرو صنعت لیزینگ در اجرای لیزینگ عملیاتی:

شرکت های پیشرو در نسل دوم صنعت لیزینگ (اوایل دهه 80) که عمدتا وابسته به خودرو سازان و بانک ها، بودند در مسیر اجرایی کردن و ارائه خدمات لیزینگ عملیاتی با چالش های جدی روبرو شدند. بطوریکه این عوامل عملا منجر به روی آوردن شرکت های لیزینگ صرفا در حیطه لیزینگ مالی گردیده و لیزینگ عملیاتی نادیده گرفته شده است.

 این امر دلایل و عوامل عمده ای داشت که از جمله مهترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف ) در اولویت قرار داشتن فروش محصولات توسط لیزینگ های وابسته به خودرو سازان و به گردش درآوردن وجوه شرکت های لیزینگ وابسته به بانک ها، بروکراسی اداری تامین منابع مالی و پیگیری وصول مطالبات، ریسک اعتباری استهلاک مورد اجاره( خودرو)، وجوه مطالبات معوق .

به عبارت دیگر مشکلات و درگیری های کاری ناشی از تلاش برای تامین مالی شرکت های لیزینگ و همچنین وجوه مطالبات و اقساط معوق که روز به روز در حال افزایش بود و بروکراسی ناشی از پیگیری وصول این مطالبات معوق آنچنان حجم کاری و دغدغه های ذهنی مدیران شرکت های لیزینگ را بالابرد که نه تنها فرصتی برای ارائه خدمات لیزینگ عملیاتی باقی نگذاشت بلکه مدیران و کارشناسان این صنعت را نیز از ارائه مدل بومی و مناسب حتی در سطح تدوین برنامه تئوریک آن دور ساخت.

 ب) محدودیت های فرهنگی واجتماعی

یکی دیگر از چالش های پیش روی شرکت های لیزینگ عملیاتی استهلاک مورد اجاره( خودرو) در طول دوره اجاره توسط مستأجر (متقاضی) می باشد. بدین صورت که با توجه به نوع فرهنگ مردم ما و مسائل و دیدگاه های نا مناسبی که به بحث اجاره وجود دارد، متأسفانه مستأجر استفاده درست و صحیحی از مورد اجاره به عمل نمی آورد  و  مورد اجاره در طی زمان کمتری نسبت  به  زمان  استاندارد  آن  مستهلک می گردد و موجر پس از پایان مدت قرارداد با ضرر و زیان بالایی مواجه می گردد. به عبارت دیگر میزان استهلاک مورد اجاره کاهش یافته و شرایط برای اجاره مجدد مورد اجاره در زمان مورد انتظار موجر مهیا نخواهد بود.

ج) محدودیت های قوانین و مقررات دولتی و ارگان های مرتبط

 در زمینه قوانین و مقررات دولتی و همچنین نوع نگاه وبرخورد ارگان ها و سازمان های دولتی ذیربط با لیزینگ عملیاتی متاسفانه قوانین و مقررات روشن و مشخصی ارائه نشده است. درواقع تعریف بومی سازی شده ای از لیزینگ عملیاتی از طرف این ارگان ها وجود نداشته و ابهامات زیادی در زمینه اجرای قوانین مالیاتی، نظارتی و حتی بیمه اعتبارات وجود دارد که این عوامل خود مزیت بر علت شده تا شرکت های لیزینگ به سمت ارائه خدمات لیزینگ عملیاتی نرفته و صرفا به فعالیت در بخش لیزینگ مالی بپردازند.

نتیجه گیری :

همانطور که می دانیم به دليل عدم ارتباط گسترده‌ با بازارهاي جهاني در قالب ليزينگ و عدم فعاليت شركت‌هاي ليزينگ خارجي در ايران، دانش عملياتي ليزينگ به نحو کامل از اين طريق به كشور منتقل نشده است؛مي‌توان گفت در ایران اين صنعت در مرحله‌ي ليزينگ مالي ساده قرار دارد ، هر چند برخي مشخصه‌هاي ليزينگ پيشرفته يافت مي‌شود اما هنوز تا رسيدن به ليزينگ مالي پيشرفته فاصله زيادي وجود دارد.

همانطور که اشاره شد لیزینگ اجاره عملیاتی دارای ویژگی هایی هست که می تواند تاثیرات قابل توجهی در اوضاع و احوال مستاجران مربوط به جای گذارند. طبیعتاً این ویژگی ها از طریق لیزینگ های مالی (سرمایه ای) که ماهیت پرداخت کامل دارند قابل دسترسی نخواهد بود .

در اكثر كشورهاي جهان، خدمات ليزينگ از نظر كيفيت و دامنه حضور در بخش خدمات از جمله لیزینگ عملیاتی در زمره خدمات برتر محسوب مي شود. اين نگاه به مقوله ليزينگ سبب شده كه صنعت ليزينگ در بسياري از كشورها نقش مكمل ساير نهادهاي مالي مخصوصا" بانك را در تامين منابع مورد نياز اقشار جامعه ايفاء كند.

بنابراین نیاز است که ارگان های ذیربط دراین زمینه ، دستورالعملها و آیین نامه های اجرایی لیزینگ عملیاتی هم در بخش نحوه ارائه خدمات توسط شرکتهای لیزینگ وهم در بخش های مالیات، بیمه و نظارت بر اجرای لیزینگ عملیاتی را تدوین و ابلاغ نمایند تا با شفافیت بیشتر و عدم ابهام در قوانین و مقررات، شرکتهای لیزینگ بتوانند تصمیم درستی در نحوه اجرا اتخاذ نمایند.اميد است در ایران نیز با رفع موانع وچالشها ، صنعت لیزینگ عملیاتی در مسیر تکامل و پیشرفت روزافزون قرار گیرد .

منابع و مآخذ:

1. آممبال سودیر ، آموزش لیزینگ ،  لیزینگ صنعت و معدن (سهامی عام ) ، 1386
2. دیلن ، لیندا ، دوپلایچ ، مائوریچیو ، اوتینو ، لوئیس و واکلین ، اولیور ، لیزینگ برای بنگاههای اقتصادی کوچک و خرد ، لیزینگ صنعت و معدن (سهامی عام) 1385
3. رحمانی، علی و شیدایی، علی  و جراحی، روح اله شناخت صنعت لیزینگ در ایران و جهان ، انتشارات نیاز دانش ، 1392
4. کاوسی ، مرتضی ، شناخت دقیق لیزینگ عملیاتی از دید حسابداری و جایگاه بازار و مزایای این عملیات از دیدگاه موجر و مستاجر " شرکت لیزینگ پارسیان (سهامی خاص) 1387
5. Amembal,Sudhir P,Operating Leases,Amembal & Associate,Salt Lake City,Utah,2000.
6. ING Lease Holding, "Roadmap to ING Lease in Europe",ING Lease Annual Report 2005.
7. UBS Investment Bank,"Babcock & brown Prospective",2004